Karakteristično je da vojvođansko tle u praistoriji nikada nije bilo
matično područje velikih kultura ili snažnih etničkih grupacija, ali je
zato vrlo često bilo njihov cilj. Svaka nova kultura i populacija koja
je ponikla u ivičnim područjima Panonskog basena, a katkada i u vrlo
udaljenim oblastima Evrope i Azije, razlivala bi se pre ili kasnije po
vojvođanskoj zemlji, da na njoj ostvari najviši uspon i okonča svoju
istoriju, najčešće pod pritiskom novih doseljenika. Zato je vojvođanska
nizija ogromna nekropola kultura i naroda čijim se ispitivanjem otkriva
istorija duga 50.000 godina.

Najznačajnije promene u kulturi na teritoriji Vojvodine u rimsko doba
nastale su naglim širenjem hrišćanstva. Jedinstven kulturni i etnički
blok stvoren do kraja stare ere probili su rimski osvajači, nakon čega
se raspadaju strukture i kultura praistorijskog sveta na ovom tlu.
Sirmium zauzima jedno od najistaknutijih mesta u istoriji hrišćanske
crkve. U ovom gradu pogubljeni su početkom IV veka poznati propovednici
nove vere: prvi sirmijumski vladika Irinije i njegov đakon Dimitrije,
kao i tzv. fruškogorski mučenici.

Prihvatanje hrišćanstva menja od IV veka sve tokove života i kulture.
Najveća pažnja posvećuje se crkvenoj arhitekturi. Nesređene prilike u
rimskoj državi i stalne krize izazvane padom proizvodnje i upadima
varvara upućuju interes stanovništva ili na vojnu, ili na religioznu
aktivnost. Otuda i svi vredniji predmeti sa područja Srema i drugih
delova današnje Vojvodine pod rimskom vlašću iz IV i V veka
predstavljaju ili posed hrišćanske crkve, ili vlasništvo rimskih
vojnika.

Tokom XV veka sa dolaskom Srba niču novi manastiri. U razdoblju koje je
prethodilo turskim osvajanjima započinje i izgradnja novih pravoslavnih
hramova. Seleći se pred najezdom sa juga na područje severno od Save i
Dunava, Srbi u nova naselja prenose svoju tradiciju, kulturu i svoja
verovanja. Prve crkve, skromnih dimenzija, građene su uglavnom od
drveta. Tek tokom druge polovine XV veka i u prvim decenijama XVI veka
trudom poslednjih despota iz porodice Brankovića niču monumentalniji
hramovi i manastirska zdanja, uglavnom grupisana na području Srema.
Jedan od najstarijih danas sačuvanih je crkva Sv. Nikole u Slankamenu,
po legendi zadužbina despota Zmaj Ognjena Vuka. Svojim oblikom osnove
nastavlja tradiciju srpskog moravskog graditeljstva. Iz istog razdoblja
je i pridvorna crkva Sv. Luke, izgrađena kraj despotske rezidencije u
Kupinovu. Njoj slična, izduženog oblika osnove, je i crkva majke
Angeline u selu Krušedolu iz prve polovine XVI veka. Godine 1478. u
Bačkoj se grade Bođani, a nekoliko decenija kasnije nastaju banatski
manastiri Vojlovica i Mesić. Godine pred konačno tursko osvajanje na
padinama Fruške gore bile su obeležene živom graditeljskom aktivnošću.
Osniva se čitav niz manastira. Između 1509. i 1516. godine vladika
Maksim Branković gradi Krušedol. U isto vreme, možda koju godinu
ranije, podižu se Jazak i Rakovac, a nešto kasnije žički monasi grade
Šišatovac, oblikujući ga po uzoru na svoj manastir. Do sredine XVI veka
nastaju i drugi fruškogorski manastiri, od kojih su samo neki do danas
zadržali svoj nekadašnji izgled. Njihovi prvobitni oblici, u
tradicijama raškog i moravskog graditeljstva, odražavaju kontinuitet
kulturnih stremljenja srpskog naroda u Vojvodini.

Utvrđenja sa zidanim bedemima na području današnje Vojvodine javljaju
se tek u poznijim razdobljima srednjeg veka, i uglavnom su grupisana
duž tokova Dunava, Save i Tise. U ranijim vremenima potrebe odbrane
zadovoljavala su mala zemljano-palisadna utvrđenja, opkoljena vodenim
rovom. U toku vizantijsko-ugarskih sukoba, krajem XI i XII veka, u
sistem odbrane uključuju se i neka obnovljena antička utvrdenja, kao
što je bio slučaj sa Zemunom i Kovinom, ali se nove tvrđave uglavnom
još ne grade. Tek posle mongolske najezde, tokom druge polovine XIII i
u prvim decenijama XIV veka, širom Ugarske intenzivnije se podižu nova
utvrdenja. To je razdoblje kada i na teritoriji današnje Vojvodine niču
prve srednjovekovne tvrđave u Vrdniku, Moroviću, Titelu i
Petrovaradinu, gde cisteroiti opasuju svoj samostan novim bedemima.

Srbi su posle Velike seobe (1690) počeli da svoje tek podignute
bogomolje ukrašavaju ikonama i ikonostasima, najčešće od čerpića ili
brvana. Tu crkvenu potrebu zadovoljili su, na svoj način, zografi,
najčešće putujući ikonopisci. Oni nisu imali pouzdanije slikarsko
obrazovanje, ali je među njima bilo izuzetno darovitih i autentičnih
umetnika. Njihove ikone nisu više vizantijski stroge i svečane, već
jednostavne i, u isto vreme, pune neočekivanih crtačkih stilizacija i
sonornih kolorističkih odnosa.

Već od sredine XVIII veka srpsko slikarstvo pokazuje jasne znake
modernizacije i barokizacije, isprva pod uticajem rusko-ukrajinske
umetnosti. Promene u umetnosti zahtevao je patrijarh Arsenije IV
Jovanović [akabenta, a u tome su ga sledili ostali karlovački
arhijereji. U Sremu deluje Jov Vasiljević i Vasilije Romanović. Najveći
slikarski ansambl, delo ruskoukrajinskih majstora, predstavlja
monumentalni zidni živopis crkve manastira Krušedol. U isto vreme mladi
srpski slikari pohađaju slikarsku školu kijevopečarske lavre i odande
se vraćaju kao formirani umetnici koji rade u maniru slovenskog baroka.

U drugoj polovini XVIII veka srpsko slikarstvo postepeno sazreva u stil
baroka i rokokoa. Ovog puta strani, zapadnoevropski, prvenstveno bečki,
uticaji bili su presudni. U varošima i većim selima podižu se nove
izrazito visoke crkve, za koje ikonostase slikaju Jakov Orfelin, Teodor
Kračun, Teodor Ilić Češljar i drugi umetnici. Oni slikaju i za
fruškogorske manastire koji takođe doživljavaju svoju barokizaciju.
Srpski barok, tako nazovimo ovu umetnost, nije prepisana, tuđa lekcija,
iako su strani uticaji primetni. O srpskoj umetnosti toga doba može se
govoriti kao autenticnom stilskom izrazu.

Crkveni obredni predmeti, putiri, kandila, čiraci, kadionice,
darohranilice, petohlebnice, kivoti, ripide, diskosi, okovi jevanđelja,
radovi znanih i neznanih umetnika, izrađivani su u plemenitim metalima.

U srednjem veku Srbi su, sem zidnog živopisa, ikonopisa minijaturnog
slikarstva i radova u plemenitom metalu, negovali i crkveni vez
umetničke vrednosti.

Posle Velike seobe, Srbi u Ugarskoj nisu dobili pravo da osnuju svoju
štampariju. Izuzetno važne knjige umožavane su u skupoj bakroreznoj
tehnici. Najveći broj srpskih knjiga štampan je u Beču (štamparija
Josifa Kurcbeka) i u Veneciji (štamparija Dimitrija i Pane Teodosija).
Godine 1792. Stefan Novaković, raniji sekretar Karlovačke mitropolije,
otkupio je Kurcbekovu štampariju i počeo da objavljuje srpske knjige.
Novakovićeva štamparija je otkupljena i preneta u Budim, pa su se od
1795. godine u Mađarskoj univerzitetskoj štampariji štampale srpske
knjige.

Krajem XVIII i početkom XIX veka Srbi su stvorili nekoliko značajnih
prosvetnih i kulturnih institucija, koje deluju i danas. Posle
Temišvarskog sabora 1790. školstvo je dobilo zamah. Gimnaziju u
Karlovcima osnovao je mitropolit Stefan Stratimirović 1791, uz
fondaciju karlovačkog građanina Dimitrija Anastasijevića-Sabova. Godine
1794. u Karlovcima je počela sa radom i Bogoslovija. U Novom Sadu je
1810. otvorena Srpska pravoslavna gimnazija, a 1812. Srpska učiteljska
škola u Sentandreji (preneta u Sombor 1816). Sve ove škole radile su u
okviru crkvenoškolske autonimije Srba.

Na Svetog Savu 1826. godine u Budimu književnik Jovan Hadžić je sa
šestoricom uglednih trgovaca objavio osnivanje književno-prosvetnog
društva Matice srpske.

 Podržana od celog srpskog naroda, Matica je vremenom izrasla u
kulturno-naučnu ustanovu od izuzetnog značaja za očuvanje nacionalne
svesti, negovanje i širenje srpske kulture. Prva briga bila joj je
izdavanje časopisa Serbske letopisi (kasnije Letopis Matice srpske),
koji je 1824. pokrenuo Georgije Magarašević, profesor novosadske
gimnazije. Preseljenjem Matice srpske 1864. godine u Novi Sad, tada već
poznat kao „srpska Atina“, stvorene su nove mogućnosti za Maticin
uticaj na celom prostoru gde su živeli Srbi.

Likovna umetnost srpskog naroda u XVIII i XIX veku, obuhvatajući
arhitekturu, grafiku, slikarstvo, vajarstvo i primenjenu umetnost,
predstavlja skroman, ali neosporno jedinstven doprinos evropskoj
likovnoj kulturi. Velike seobe 1690. i 1739. godine značile su
prekretnicu u duhovnom i političkom životu srpskog naroda. U traženju
svojih novih oblika srpska umetnost je zaokupljena težnjom da sačuva
obeležje svoje prošlosti koja svedoci o etničkom identitetu, ali i da
se otvori novim uticajima. Doneta umetnost bila je u tradicijama srpske
srednjevekovne umetnosti i u okviru istočne pravoslavne konfesije i
otuda je pokazivala poznovizantijske stilske oblike čije stvaralačke
mogućnosti u prožimanju sa uticajima baroka potpuno zamiru.

Proces razvoja i evropeizacije srpske umetnosti nastaje u XVIII veku,
kada zografske ikone više ne zadovoljavaju ukus novog građanskog
društva i obrazovanih crkvenih krugova. Na putu evropeizacije prednjači
srpska grafika, ukazujući posebno na dva, za srpsku kulturu i umetnost
veoma značajna umetnika: Hristifora Žefarovića i Zaharija Orfelina.
Ubrzo se i arhitektura, crkvena i gradska, ogleda na istom putu
stapanja tradicija i baroknih elemenata. Zidno slikarstvo zadržalo je
nešto duže duh tradicionalnog živopisa. Prva barokizacija viđena je u
manastiru Bođani. S obzirom na političku i duhovnu naklonost Srba u
Austriji prema pravoslavnoj Rusiji, srpski slikari od sredine XVIII
veka prihvataju barokne oblike posredno, kroz uticaj ruske i ukrajinske
škole obeležene elementima zapadne umetnosti. Najznačajniji
predstavnici ovog prelaznog perioda bili su slikari ikonostasa:
Dimitrije Bačević, Dimitrije Popović, Janko Halkozović, Jovan Cetirević
Grabovan i dva slikara koji su religijskoj tematici dodavali i portret:
Nikola Nešković i Stefan Tenecki.

U XIX veku razvoj srpske umetnosti nose slikari, žitelji Austrije i
Ugarske, potomci onih Srba koji su se naselili u Podunavlju bežeći pred
turskim progonima. Mlado srpsko građansko društvo obrazovalo je svoje
najtalentovanije ljude na austrijskim visokim školama. Slikari, učenici
Bečke akademije, prihvataju u potpunosti savremene evropske umetničke
tokove i nastavljaju evropeizaciju srpske umetnosti, sledeći stilske
tendencije po uzoru na bečko slikarstvo sve do 70-ih godina XIX veka,
kada Minhen postaje novi centar obrazovanja. Ovo razdoblje, značajno za
nacionalni razvoj uopšte, nosi tri slikarske epohe:
klasicizam-bidermajer, romantizam i realizam. Određene specifičnosti i
zakašnjenje u odnosu na evropske tokove odreduju naša društvena sredina
i istorijski razvoj. Ovo je vek u kojem se u srpskom slikarstvu
pojavljuje niz velikih stvaralaca: Konstantin Danil, Jovan Popović,
Uroš Knežević, Katarina Ivanović, Dimitrije Avramović, Đura Jakšic,
Novak Radonić i dr, čija su dela neprolazne likovne vrednosti i
dragoceni dokumenti o vremenu u kojem su nastala.

Vidimo da srednjevekovlje na teritoriji Vojvodine nije bilo „gluvo
doba“. I u ovom periodu društvenog razvitka ljudi su stvarali u skladu
sa ovovremenim normama i shvatanjima: podizali su velelepne hramove i
manastire i druge objekte i raznim umetničkim manirima izražavali svoje
nade, strahove, očekivanja i teškoće. Srednjevekovni
kulturno-istorijski objekti svih naroda koji su tada nastanjivali
Vojvodinu predstavljaju neoborive dokaze o njihovim stvaralačkim
mogućnostima.

Uspostavljanje turske vlasti i islamske civilizacije na teritoriji
današnje Vojvodine, što je trajalo od bitke na Mohaču (1526) do
Karlovačkog (1699) i Požarevačkog mira (1718), bilo je nesumnjivo
nazadno društveno zbivanje.

Austrija je na novooslobođenoj teritoriji, rukovodeći se
merkantilističkim razlozima i naseljavajući ove prostore, razvijala
poljoprivredu, zanatstvo i trgovinu. U tome je imala dosta uspeha. Na
osnovu toga, na teritoriji današnje Vojvodine stvorena je solidna
materijalna baza za napredak na svim poljima ljudske delatnosti,
uključujući kulturu i umetnost u najširem smislu, pa će sva društvena
pregnuća u novim istorijskim okolnostima biti plodotvornija nego u
ranijim razdobljima.

Taj pozitivni trend opšteg razvoja u XVIII i XIX veku teći će
kontinuirano; zato kulturno-istorijski spomenici iz toga razdoblja
deluju kao značajna, vredna i privlačna dostignuća.