ISTORIJSKI RAZVOJ VOJVODINE – OSVRT NA NAJZNAČAJNIJA RAZDOBLJA

Vojvodina se tokom istorije postepeno formirala na podunavsko-panonskom
geografskom području, na kome sve do 1945. godine (izuzimajući kratak
period 1849-1860) nisu bile postavljene neke trajnije administrativne
granice koje bi činile osnovu, ili makar nagoveštaj, njenog
pravno-političkog lika. Kroz kasni stari i rani srednji vek celom
teritorijom ili delovima današnje Vojvodine gospodarile su razne države
i razna plemena, odnosno plemenski savezi: Rimljani, Huni, Gepidi,
Vizantijci, Avari, Franci, Sloveni, Mađari.

U srednjem veku najveći deo Vojvodine konstantno je bio pod Ugarskom,
dok u tursko doba (od 1526. do pocetka XVIII veka) ulazi u sastav
Budimskog pašaluka. Tokom XVIII i većim delom XIX veka ona je u
administrativnom, političkom i vojnom pogledu podeljena između nekoliko
specifičnih teritorijalnih jedinica i područja u okviru Habsburške
monarhije. Posle zavođenja dualizma (1867) teritorije današnje
Vojvodine ulaze u sastav nekoliko ugarskih županija.

Vojvodina je, prema tome, po svojoj administrativno-političkoj
tradiciji tvorevina sui generis. U njenoj istoriji, dakle, ne može se
naći neki čvršci teritorijalno-politički okvir, kao što se apsolutno ne
sme preslikavati njen današnji administrativni i teritorijalni položaj.
Iz tih razloga današnja teritorija Vojvodine (Bačka, Banat i Srem) ne
može se uzimati kao neki krut okvir u čijim granicama jedino treba i
moguće je proučavati društvene pojave, uključujući i one
kulturno-istorijske prirode, da bi se došlo do celovite predstave o
prošlosti ovog regiona u kulturološkom, privrednom i svakom drugom
smislu.

Vojvodina je, inače, relativno kasno naseljena. Tokom donjeg i srednjeg
pleistocena (ledenog doba) južni delovi Panonskog bazena bili su mahom
pokriveni velikim barama ili nepreglednim stepama koje su sigurno bile
neprivlačne za čoveka starijeg kamenog doba (paleolita), naviknutog na
boravak po pećinama i orijentisanog isključivo na lovačko-sakupljačku
privredu. Tek u vreme poslednjeg velikog zahlađenja (približno izmedu
50.000 i 20.000 g. st. ere) Vojvodina je postepeno dobila današnji
izgled. Baruštine i stepe zasute su plodnim lesom, reke su ustalile
svoje tokove, a nove migracije flore i faune primamile su, najzad, u
ove oblasti paleolitske lovce na mamute.

Početkom VI milenijuma stare ere, od vremena formiranja prvih
zemljoradničko-stočarskih zajednica, naglo se rasvetljava slika
praistorijske kulture na vojvođanskom tlu. Plodnu zemlju, vode i blago
podneblje, te osnovne preduslove za razvoj i procvat neolitske
civilizacije, Vojvodina je posedovala u idealnom skladu. Zato se ne
treba čuditi što je tokom neolitske epohe ovo područje podsećalo na
veliku košnicu koja sakuplja narode i kulture sa raznih strana.

U poslednjem veku IV milenijuma i prva tri veka III milenijuma, u
Vojvodini je došlo do raspada jedinstvene neolitske privrede i kulture
i do nastanka većeg broja posebnih kulturnih grupa, a formiranje
kulture bronzanog doba u Vojvodini odvija se oko sredine III milenijuma.

Kultura starijeg gvozdenog doba u Vojvodini ograničena je samo na
izvesne manje zone, uglavnom u Sremu duž desne obale Dunava, u delu
Bačke prema Slavoniji i Baranji i na području jugoistočnog Banata, oko
Bele Crkve i Vršca.

Nalazi iz naselja i nekropola ove epohe pokazuju da stanovništvo
Vojvodine dugo nije imalo sopstveno, originalno stvaralaštvo. Ono se
mahom zadovoljavalo predmetima nabavljenim sa strane, razmenom ili
podražavanjem oblika ostvarenih u kulturi susednih ilirskih i tračkih
plemena.

Rimljani osvajaju oblast izmedu Drave i Save krajem I veka stare ere.
Od ovog momenta područje današnjeg Srema uključujuje se u rimsku
političku i kulturnu istoriju, a Banat i Bačka postaju granične
teritorije antičkog sveta.

Novouspostavljena granica Rimske države duž desne obale Dunava
presecala je Vojvodinu i na njenom tlu oštro određivala antički od
varvarskog sveta, odnosno rimsku civilizaciju s centrima na području
Srema od primitivne, još praistorijske dačko-keltsko-saramitske kulture
u Banatu i Bačkoj. Iz decenije u deceniju, iz veka u vek sve više su se
zaoštravale suprotnosti izmedu ova dva nepomirljiva sveta i dve
kulture. U narednim vekovima područje današnjeg Srema postalo je u
nekoliko mahova važno političko, administrativno, kulturno i religijsko
središte rimske države. Medutim, baš zato su se na drugoj strani, u
Backoj i Banatu, okupljale najjače varvarske snage, najpre dačke i
sarmatske, zatim kvadske, markomanske, gotske, hunske i, najzad,
avarske i slovenske.

Početkom II veka n. ere rimski car Trajan pokorio je Dačane (pretke
današnjih Rumuna) i tad je najveći deo današnjeg Banata dospeo pod
rimsku vlast. Trajan je Banat naselio isluženim rimskim vojnicima, a na
njegovom pobednickom monumentalnom stubu u Rimu mogu se i danas videti
pognute figure pokorenih banatskih domorodaca.

Kad su Huni 441. osvojili i razorili Sirmium, a zatim i Kostolac
(Viminatium), kao i Niš (Naisus), severna granica carstva pomerena je
daleko na jug. Time je period rimske vladavine u Sremu i delovima
teritorije današnje Vojvodine bio završen.

Velika seoba naroda, koja je započela u drugoj polovini IV veka, a
okoncana tek krajem IX veka, zahvatila je sve evropske prostore od
Urala i Crnog mora do Atlantskog okeana i Mediterana. Pred najezdom
varvara srušen je svet antičke civilizacije.Velika seoba naroda, koja
je započela u drugoj polovini IV veka, a okončana tek krajem IX veka,
zahvatila je sve evropske prostore od Urala i Crnog mora do Atlantskog
okeana i Mediterana. Pred najezdom varvara srušen je svet antičke
civilizacije.

Početkom IX veka područje današnje Vojvodine, gde je posle nestanka
Avara ostala brojna slovenska populacija, pokušavali su da zaposednu
Franci sa zapada i Bugari s juga. Nešto severnije nastaje
Velikomoravska država, koja će obuhvatiti i znatna prostranstva
Panonije. Na tim prostorima, zahvaljujući Ćirilu i Metodiju, započinje
hrišćansko bogosluženje na slovenskom jeziku.

Dolaskom Mađara u Panoniju, krajem IX veka, završava se velika seoba
naroda. Na srednjeevropskom prostoru u tom razdoblju započinje epoha
srednjevekovlja.

Razlilčita plemena su tokom seobe naroda prošla kroz južnu Panoniju,
ili boravila određeno vreme na tlu današnje Vojvodine i ostavila
tragove prisustva na ovim prostorima. Arheološka istrazivanja koja se
obavljaju već gotovo čitavo stoleće, iznela su na svetlo dana mnoge
tragove prošlosti, ali ostalo je mnogo lokaliteta koji čekaju svoje
istraživače.

Posle doseljavanja Mađara teritorija današnje Vojvodine postala je
granično područje nove Ugarske države, izloženo jakim političkim i
kulturnim uticajima Vizantije. Područje današnje Vojvodine pripadalo je
u srednjem veku teritorijama više županija. O rasporedu srednjevekovnih
sela pored sačuvanih toponima i obimne diplomatske građe svedoče i
brojni lokaliteti evidentirani širom Vojvodine. Uz seoska naselja
nalazile su se nekropole. Neke nekropole iz X veka mogu se pripisati
novodoseljenom ugarskom stanovništvu. Posle pokrštavanja Madara uz
naseobine i na nekropolama gradile su se brojne seoske crkve. Uz
podršku vladara i visokog plemstva, nastaju manastiri zapadnih monaških
redova – benediktanaca, cistercita i franjevaca, ali dugo se održalo i
monaštvo istočne crkve. Tokom XV veka sa dolaskom Srba niču novi
pravoslavni manastiri.

Tokom XV i u prvim decenijama XVI veka u Sremu i južnom Banatu
organizovana je odbrana južne ugarske granice sa Beogradom kao
isturenim uporištem. Čitavo jedno stoleće to je bilo „predgrađe 
hrišćanstva“, gde se branila Evropa od turskih napada, što je uslovilo
nagli razvoj fortifikacija.

Posle Mohačke bitke Turska je počela da osvaja Ugarsku, što je okončano
padom Budima (1541). U vreme kada se vodila borba za ugarski presto, u
Banatu je Jovan Nenad 1526. godine poveo oslobodilačku borbu srpskog
naroda. Osvojivši veći deo Ugarske, proglasio se carem u Subotici,
stvorivši srpsko narodno jezgro, koje je, pod udarima ugarskog
plemstva, nepunu godinu kasnije uništeno.

Padom Banata (1552) čitavo podrucje današnje Vojvodine našlo se u
okvirima Turskog carstva; ustrojen je turski administrativni i
teritorijalni sistem. Srem i Bačka su potpali pod Budimski, a Banat pod
Temišvarski pašaluk. Posedi, odnosno hasovi, bili su carski, davani su
na raspolaganje visokim državnim dostojanstvenicima. Spahije-ratnici
dobijali su zeamete i timare. Zemlju su obrađivali zavisni seljaci –
raja, koja je gospodarima davala razne dažbine; harač, filuriju, ušur i
drugo.

U vreme turske vladavine seosko stanovništvo u ogromnoj većini činili
su Srbi. Većinu gradskog stanovništva predstavljali su muslimani, a
bilo je i pravoslavnog stanovništva, pre svega Srba, zatim Grka i
Cincara i, u manjem broju, Jevreja. Srpsko stanovništvo je 1557. godine
došlo pod duhovnu ingerenciju obnovljene Pećke patrijaršije. Bilo je
organizovano više eparhija.

U vreme „dugog rata“, koji je poveo Sveti savez hrišcanskih zemalja
protiv Turske, Srbi su 1594. digli ustanak u Banatu i proterali Turke
sa ovog i okolnih područja. Intervencijom turske vojske ustanak je
posle nekoliko meseci ugušen. Turska je vladala Bačkom i većim delom
Srema do Karlovačkog mira (1699), dok su istočni Srem i Banat ostali u
okvirima Turskog carstva do Požarevačkog mira (1718).

Posle Velike seobe Srbi su u Ugarskoj postali podanici Leopolda I
Habsburškog (1640-1705). On je srpskom patrijarhu Arseniju III
Čarnojevicu izdao tri osnovne privilegije – carske diplome: Privilegija
od 21. avgusta 1690. i zaštitno pismo od 11. decembra 1690; Privilegija
od 20. avgusta 1691. i privilegija od 4. marta 1695.

Privilegije su povlastice koje su habsburški vladari dali srpskoj crkvi
i narodu krajem XVII veka i potvrđivali i delom modifikovali
(Regulament) tokom XVIII veka. U privilegijama je Srbima garantovana:
sloboda veroispovesti i negovanja običaja, sloboda izbora crkvenih
starešina, podizanje crkava, škola, manastira, te oslobađanje od
plaćanja desetka katoličkoj crkvi.

Posle smrti patrijarha Arsenija III stvorena je Krušedolska (1708) a od
1713. godine Karlovačka mitropolija sa sedištem mitropolita u Sremskim
Karlovcima. Za vreme austrijske okupacije severnog dela Srbije
(1718-1739) došlo je do spajanja Beogradske i Karlovačke mitropolije.
Kad je 1739. godine Srbija ponovo pala pod tursku vlast sedište
mitropolije u Habsburškoj monarhiji vraćeno je u Karlovce. Duhovna
zavisnost Karlovačke mitropolije od Pećke patrijaršije održala se dugo
– formalno je iščezla tek ukidanjem Patrijaršije (1766).

Na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima 1848. godine predstavnici
srpskog naroda dodelili su mitropolitu Rajačiću titulu patrijarha. Tu
su titulu zadržali njegovi naslednici sve do 1920, kada je izvršeno
ujedinjenje Pravoslavne crkve u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca.

Od 1849. do 1860. Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat predstavljali su
posebnu političko-teritorijalnu jedinicu u okviru Habsburške monarhije
i za nju je, izmedu ostalog, jednim carskim dekretom bilo predviđeno
osnivanje posebne komore, takode sa sedištem u Temišvaru.

Odlukom Velike narodne skupštine Vojvodine 25. novembra 1918. o prekidu
veza Vojvodine sa Ugarskom, „kako u državnopravnom tako i u političkom
i privrednom pogledu“, i o njenom priključenju Kraljevini Srbiji,
nastale su sasvim nove političke i privredne okolnosti u razvitku
Vojvodine.

Međutim, period od priključenja Vojvodine Srbiji do danas obilovao je
različitim statusnim promenama Vojvodine unutar Srbije, a ponekad i
izvan nje. U periodu izmedu dva svetska rata status Vojvodine se kretao
od potpune integrisanosti u Srbiju do njenog uključenja u Dunavsku
banovinu. Za vreme Drugog svetskog rata Vojvodina je bila izuzeta iz
Srbije i okupaciono podeljena od strane Nemacke (Banat), Madarske
(Backa) i tadašnje NDH (Srem). U periodu posle Drugog svetskog rata
Vojvodina je uglavnom imala status autonomne pokrajine unutar Srbije, s
tim što je ta autonomnost varirala u dosta širokom rasponu: od niskog
stepena, manje – više kulturne autonomije sve do (u jednom periodu)
statusa koji je prevazilazio autonomno-pokrajinske karakteristike u
Republici i imao mnoge federalne atribute. Drugim rečima, bio je to
period ambivalentnog statusa, period pripadnosti republici Srbiji uz
istovremeno postojanje konstitutivnih elemenata jugoslovenske
federacije.